Vizantijsko carstvo je bila ogromna i moćna civilizacija koja je igrala glavnu ulogu u političkom životu Evrope i Azije tokom većeg dela srednjeg veka. Do kraja 10. veka bila je najjača i najrazvijenija država u Starom svetu. Čak i sa smanjenim granicama, njen kulturni uticaj proširio se na celu Evropu i Bliski istok.
Istorija moćne države počela je 330. godine. Tada je rimski car Konstantin I premestio prestonicu Rimskog carstva iz večnog grada u Novi Rim – grad nazvan po njemu Konstantinopolj, bivšu grčku koloniju Vizantion, na granici između Evrope i Azije.
Godine 395. Rimsko carstvo je konačno podeljeno na Zapadno sa Rimom kao prestonicom i Istočno sa Konstantinopoljem kao prestonicom.
Nova država se ispostavlja mnogo održivijom i življom. Nasledila je neke od najbogatijih provincija velikog carstva koje je vladalo Mediteranom u proteklih pet vekova. Anadolija, Sirija, Palestina i posebno bogati Egipat spadaju u granice Vizantije.
Zapadno rimsko carstvo nije dugo trajalo. Iako su njegove zemlje bile bogatije i veliki Rim je vladao, pritisak raznih varvarskih naroda bio je ogroman i 476. godine poslednjeg vladara večnog grada svrgnuo je nemački general Odoakar. Time je okončano Rimsko carstvo u njegovom prvobitnom obliku. Znaci autoriteta rimskih careva poslani su u Carigrad i tako je Vizantija postala jedini naslednik Rima.
Iako se u nauci Istočno carstvo naziva Vizantija, a njegovi stanovnici Vizantijcima, istina je da niko u vremenima carstva nije koristio ove termine. Zemlja se zove Rimsko carstvo ili Istočno rimsko carstvo, njeni stanovnici su Rimljani ili Romei. Do 700. godine službeni jezik države bio je latinski, a potom je zamenjen grčkim.
Početak Vizantijskog carstva nije bio lak. Iako je dobilo najmnogoljudnije i najbogatije provincije, nasledilo je i najmoćnije protivnike – Sasanidsku Persiju i istočna nomadska carstva koja su nastala prvim talasima Velike seobe naroda. Prednost Vizantije bila je njena gotovo neosvojiva prestonica. Snažan administrativni centar omogućavao je carevima da ostvare veću kontrolu nad resursima i obezbeđivao stabilnost koja je država bila potrebna da odgovori na izazove ranog srednjeg veka.
Carigrad je postao i centar hrišćanstva – tada nove religije koja se munjevito širila Evropom, Azijom i Afrikom. Halkidonski sabor 451. formalno je uspostavio podelu hrišćanskog sveta na pet patrijaršija, od kojih je svaka vladala iz svoje prestonice. To su Rim (gde se patrijarh kasnije naziva papom), Konstantinopolj, Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim.
Vizantijski car je carigradski patrijarh i poglavar crkve i države. Nakon što je islamsko carstvo u sedmom veku osvojilo Aleksandriju, Antiohiju i Jerusalim, vizantijski car je postao duhovni vođa većine istočnih hrišćana.
U prvih sto godina svog postojanja, Vizantija je bila u stalnoj odbrani. Vodi neprekidne ratove da zaštiti svoje granice. Njeni najmoćniji neprijatelji u to vreme bili su Sasanidsko carstvo, sa kojim se spore za zemlje Jermenije, Mesopotamije i Sirije. Takođe i Hunsko carstvo, koje je, međutim, propalo nakon Atiline smrti 453. godine. Goti su često pustošili Balkan, a oko 500. godine su ih zamenili Avari, koji su osnovali moćni za svoje vreme Havarski haganat. U to vreme dolaze i Sloveni na Balkan i naseljavaju skoro celo Balkansko poluostrvo, ograničavajući posede Vizantije u ovoj oblasti samo oko Carigrada, Soluna i poluostrva Peloponeza.
Tačno u toj situaciji je car Justinijan I – najveći vizantijski vladar – seo na presto u Carigradu. Rođen u Iliriji, nasledio je svog strica Justina I, koji nije imao dece, 527. godine i vladao je do svoje smrti 565. godine.
Tokom godina njegove vladavine, carstvo je osvojilo većinu zemalja oko Sredozemnog mora. Justinijanove vojske osvojile su ogromne delove bivšeg Zapadnog Rimskog carstva, uključujući severnu Afriku.
Mnogi veliki spomenici carstva podignuti su pod Justinijanom, uključujući veličanstvenu kupolu Crkve Aja Sofija. Justinijan je takođe reformisao i kodifikovao rimsko pravo, uspostavljajući vizantijski pravni zakonik koji je trajao vekovima i pomogao u oblikovanju modernog koncepta države.
Nakon njegove smrti, Justinijan je postao poznat kao Veliki - Vizantijsko carstvo je bila najveća i najmoćnija država u Evropi, Aziji i Africi. On je jedini vladar Istočnog carstva koji se najbliže približio cenjenom cilju svih carigradskih vladara, a to je obnavljanje veličine Rima.
Na početku svoje vladavine, Justinijan je započeo rat sa Persijom 532. godine zaključio je ugovor o večnom miru sa sasanidskim vladarima. Granice su zamrznute i svaki od dva vladara može se sukobiti sa drugim neprijateljima koji su ugrožavali njihova carstva - Persijancima na istoku protiv Belih Huna, a Vizantijci na zapadu protiv germanskih varvara.
Godine 533. on je sa svojim trupama upao u severnu Afriku, gde se u to vreme nalazilo moćno Kraljevstvo Vandala i Alana. Pod izgovorom napada da bi zaštitili katolike koje su progonili ariini (hrišćanska sekta koja je uključivala većinu novopečenih germanskih kraljeva), vizantijske vojske su se iskrcale na obalu severne Afrike i zauzele Kartaginu, glavni grad vandala. Posle nekoliko kratkih okršaja, Vizantija je povratila kontrolu nad celom severnom Afrikom, iz koje su Rimljani bili proterani skoro 100 godina ranije.
Justinijanove vojske su potom napale Italiju 540. godine. Posle sedmogodišnjeg rata, pobedili su moćno kraljevstvo Ostrogota i ponovo pridružili grad Rim carstvu. U međuvremenu su na istoku ponovo izbili ratovi sa Persijancima, ali to nije zaustavilo Justinijanov san o povratku kontrole nad zemljama Zapadnog rimskog carstva.
Ubrzo je napao još jedno gotsko kraljevstvo - Vizigote, koji su vladali zemljama današnje Španije, Portugala i južne Francuske. Uprkos brojnim pobedama, Vizantija nije uspela da u potpunosti pobedi Vizigote. Ipak, osvojio je znatne zemlje u južnoj i istočnoj Španiji.
Justinijanova smrt zatekla je Vizantijsko carstvo u nezavidnom položaju. Iako najveća i najmoćnija država Starog sveta, dugovi nagomilani tokom mnogih ratova doveli su imperiju u teško finansijsko stanje. Carevi naslednici su primorani da ubiraju dodatne poreze vizantijskim građanima kako bi održali carstvo na površini u neprijateljskom moru koje ga okružuje.
Moćna vizantijska vojska je rasprostranjena širom carstva da čuva novostečene zemlje. Ubrzo nakon smrti velikog cara, Vizantija je izgubila sve zemlje u Španiji. Sa severa, Italiju su napali Logobarardi – germansko pleme koje je osnovalo snažno kraljevstvo u severnim delovima poluostrva. Najveće nevolje, međutim, stižu na istok. Sloveni i dalje dolaze i preplavljuju celo Balkansko poluostrvo. Na Bliskom istoku rat sa Persijom je postajao sve žešći, dostigavši vrhunac 602. – 628. Tada su, pod carem Iraklijem, Persijanci naneli niz teških poraza Vizantincima i osvojili Egipat, Palestinu, Siriju i skoro celu Anadoliju. Sa svojim avarskim i slovenskim saveznicima, Persijanci su opsedali čak i Carigrad i u svoju prestonicu Ktezitofonu odneli komadić Isusovog krsta, događaj koji je potresao ceo hrišćanski svet.
Iraklije je čak razmišljao o preseljenju prestonice u Kartaginu da bi sačuvao carstvo. Odustao je od ove ideje i umesto toga je reorganizovao vojsku i uz pomoć sveštenstva objavio Sveti rat Persiji. Posle niza pobeda, uspeo je da nanese nekoliko poraza Persijancima, zauzme sve izgubljene zemlje i uđe u prestonicu Sasanida, odakle je časni krst vratio u Carigrad. Sasanidsko carstvo se nikada nije oporavilo od ovog poraza.
Ali onda se na istoku pojavljuje nova pretnja koja zauvek menja svetsku političku situaciju. Godine 632. islam je uskrsnuo i potom jeusledila arapska invazija.
Stare imperije Vizantije i Persije bile su previše iscrpljene od dugotrajnog sukoba da bi izdržale novu arapsku pretnju. Kada su muslimani napali Siriju i Palestinu 634. godine, Iraklije, koji je bio bolestan, nije mogao lično da predvodi svoje trupe, a njegovi generali nisu uspeli. U bici kod Jarmuka 636. godine, Arapi su razbili brojčano nadmoćne Vizantijce.
Najverovatnije se to dešava zbog prelaska 12.000 Arapa hrišćana iz vizantijskih u arapske zemlje. Gradovi Damask (635) i Jerusalim (638) pali su u ruke arapskih osvajača. Sirija i Palestina su zauvek izgubljene. U isto vreme Persijanci su izgubili Mesopotamiju, a ubrzo potom i celu svoju zemlju. Samo je planinski teren Male Azije zadržavao arapsko napredovanje ka prestonici Vizantije.
Langobardi na zapadu, koristeći slabost Vizantinaca, zauzeli su veći deo Italije. Tako je Istočno rimsko carstvo izgubilo više od polovine svojih zemalja i nikada nije povratilo pređašnju moć.
U narednim vekovima, Vizantija je pokušavala da zadrži preostale zemlje pod svojom kontrolom. Godine 680. Bugari su upali sa severa, a godinu dana kasnije osnovali Prvu bugarsku državu. Počeli su takozvani bugarsko-vizantijski ratovi, koji su sa malim prekidima nastavljeni narednih skoro tri stotine godina.
Vizantija je bila okružena neprijateljima sa svih strana, neprestano gubivši zemlje. Prinuđena je da štiti svoje granice ne samo ratom, već i diplomatijom. Tako je u savezu sa Bugarima hana Tervela Vizantija pobedila Arape i spasla Carigrad. Vizantijci su stalno podsticali neke narode da napadaju druge, uspevajući na kraju da stabilizuju svoju državu.
Moćno oruđe u rukama careva je hrišćanstvo. Sa svojim propovednicima uspeli su da pokrste mnoge susedne narode, privežu ih za nedra pravoslavlja.
Međutim, ratovi sa Bugarima i Arapima nisu prestajali. Ovo je u velikoj meri iscrpilo imperiju. Dolaskom na vlast makedonske dinastije, carstvo se stabilizovalo. Carstvo sklapa mir sa Bugarskom i okreće oči ka istoku. Posle niza pobeda nad Arapima, Vizantija je osvojila značajne zemlje u Anadoliji, Siriji, Jermeniji.
Tada je na vlast došao car Vasilije, poznat u istoriji kao bugaroubica. Nastavio je ratove sa Bugarskom i posle skoro dve decenije neprestanih vojnih sukoba uspeo je da pobedi Bugare i uništi njihovu državu, povrativši zemlje koje su njegovi prethodnici izgubili pre više od tri stotine godina. Njegove vojske su osvojile skoro celo Balkansko poluostrvo, osvojile južnu Italiju. Na istoku je njegova vojska osvojila Jermeniju i severne delove Mesopotamije. Carstvo je doživljavalo novi procvat kakav nije viđen od vremena Justinijana.
Međutim, posle Vasilijeve smrti ponovo su nastupila teška vremena za Vizantiju. Novi neprijatelji se približavaju granicama. Mađari, koji su se naselili u Panoniju, osnovali su Ugarsku 1000. godine i njihovi pohodi opustošili su Balkan. Na istoku je nova nacija – Turci – osnovala ogromnu državu – Seldžučko carstvo, čime je okončana arapska hegemonija u regionu. Uništili su Arapski kalifat, osvojili Persiju i Irak i napredovali na bogate istočne provincije Vizantije.
Godine 1071. u zemljama Jermenije, u blizini grada Mancikerta, Turci su Vizantincima naneli najgori poraz u njihovoj dugoj istoriji. Rimski car Diogen, koji je lično predvodio vojsku, bio je uhvaćen, zajedno sa celim svojim dvorom. Njegove ćerke su udate za sinove Seldžučkog sultana. Oslobođen je posle ogromne otkupnine. Vrativši se u Carigrad, svrgnut je i prognan. Bogate zemlje Anadolije, koje su dale vlast Vizantiji, bile su bespomoćne.
Poraz kod Mancikerta smatra se početkom propadanja Vizantije, koje se završilo padom Carigrada pod Turke 1453. Seldžuci su shvatili da je hiljadugodišnje Rimsko carstvo, kako su nazivali Vizantiju, nije bilo nepobedivo. Građanski rat u koji je carstvo zapalo nakon što ga je bitka kod Mancikerta destabilizovala i bilo je teško organizovati otpor turskim migracijama u Anadoliju koje su usledile nakon bitke. Tokom sledeće decenije, veći deo Male Azije su zauzele turske nomadske grupe, zauvek promenivši lice i etničku strukturu.
Moć Turaka i njihovi ogromni uspesi pokrenuli su nove procese u Evropi. Papa u Rimu, koji je već stekao neverovatnu moć u zapadnoj Evropi, najavio je Prvi krstaški rat 1095-1099. Cela viteška vojska Zapada kreće u svete zemlje da povrati hrišćansku moć. Koristeći pobede vitezova, Vizantinci su uspeli da povrate mnoge svoje zemlje u Maloj Aziji. Međutim, imperija je iscrpljena i samo je senka svoje nekadašnje moći.
Krajem 12. veka Vizantinci su izgubili svoje poslednje zemlje u Italiji posle invazije Normana. Normani su uspostavili moćno kraljevstvo u južnoj Italiji koje je opustošilo vizantijske zemlje u Albaniji, Makedoniji i severnoj Grčkoj. Iako su uspeli da odbiju osvajače, Vizantinci su nametnuli velike poreze stanovništvu. To dovodi do nezadovoljstva i ustanaka. Bugarski boljari Asen i Petar dižu pobunu, koja se završava obnovom bugarske države.
Vizantija je bila iscrpljena i ponovo okružena neprijateljima. 1202. godine počeo je Četvrti krstaški rat. Vitezovi odlučuju da napadnu Svetu zemlju preko Egipta. Pošto nemaju pomorski prevoz, odlučuju da zauzmu grad Zaru u Dalmaciji, u službi dužda Enrika Dondola – vladara moćne Venecijanske Republike. Krstaši su odvedeni u Carigrad pre nego što su krenuli protiv muslimana. U blizini srca Vizantije, međutim, ostali su mesecima, mešajući se u sukobe različitih pretendenata na presto carstva.
Uz pomoć vitezova na presto Vizantije popeo se Aleksije V. On je pokušao da se oslobodi latinske pošasti, koja je, uprkos savezu sa njim, surovo pustošila zemlje oko Carigrada. Međutim, ispostavilo se da je ovo greška. Vitezovi, koji tvrde da im car duguje 13.000 maraka zlata, napadaju grad i nakon kratke opsade ga zauzimaju.
Vitezovi brutalno pljačkaju Konstantinopolj. Ubijaju, pljačkaju, siluju. Ubijani su pravoslavni sveštenici i plemići. Vitezovi se dive neviđenom bogatstvu najbogatijeg i najvećeg grada na svetu. Sadrži blago rimskih careva poslednjih 1000 godina. Nijedna zapadna prestonica ne može da parira toj slavi.
Pad Carigrada je za kratko vreme okončao Vizantiju. U srcu carstva rođena je nova država kojom su vladali zapadni vitezovi - Latinsko carstvo. Na istoku su se iz ostataka države rodilo Nikejsko carstvo i Trapezoidno carstvo, a na zapadu - Epirska despotovina. Svima na čelu stoje pretendenti na vizantijski presto.
Vizantija je obnovljena tek 1261. godine, kada je nikejski car Mihailo VIII osvojio Konstantinopolj i obnovio Vizantijsko carstvo. Međutim, zemlja i njena glamurozna prestonica sada su bleda senka nekadašnje slave. Putnici koji su posetili Konstantinopolj 1310. godine opisali su grad kao dvadesetak sela okruženih velikim zidom.
U narednim godinama Vizantija više nije bila velika sila. Bori se sa susedima – Bugarima, Turcima i Srbima i ne igra značajniju ulogu u evropskoj politici. Unutrašnje propadanje omogućava njenim susedima da iskoriste prednost. Oko 1320. godine osnovana je država Turaka Osmanlija na istočnim granicama Male Azije. Posle dugog skupljanja snaga, osvojili su sve vizantijske provincije u Maloj Aziji, a 1371. godine zakoračili su u Evropu posle osvajanja Galipoljskog poluostrva.
U narednim godinama, koristeći slabost Vizantije i feudalno rasparčane Bugarske i Srbije, Turci osvajaju Trakiju i Makedoniju. Oni su 1396. uništili Bugarsku i stavili pod vazalstvo Srbiju, pa čak i vizantijskog cara.
XV vek je dočekao Vizantiju kao jadan ostatak njene nekadašnje veličine. Nekada veliko carstvo vladalo je samo Konstantinopoljem i nekoliko zemalja oko njega, nekoliko ostrva u Egejskom moru, malim delovima Peloponeza.
Poslednji car Vizantije – Konstantin XI Paleolog, svim silama se trudio da spreči propast države. Tražio je saveznike na Zapadu, obećavao uniju između katoličke i pravoslavne crkve, ali nije uspeo.
Godine 1450. sultan Murat II je opsedao Carigrad. Godine 1453. Turci su razbili debele zidine grada i upali unutra. Konstantin je poginuo braneći zidine i svoje podanike. Time je okončano hiljadugodišnje carstvo i poslednji ostatak Velikog rimskog carstva.
