Neki vladari su u stara vremena dobijali titulu Veliki zbog svojih ličnih kvaliteta i značajnih dostignuća tokom svoje vladavine. Jedan od njih je, međutim, proglašen za velikog kralja i pre nego što je morao na bilo koji način da se dokazuje. To je Kserks I, poznat i kao Kserks Veliki. Iz kog razloga vladar dobija ovu oznaku, bez ličnih zasluga?
Poreklo Kserksa I i uzdizanje na presto Persijskog carstva
Kserks I je bio kralj Persije iz dinastije Ahmenida. Čak i njegovo ime znači heroj među kraljevima, herojski kralj. Ove titule nisu posledica ličnih zasluga, već njegovog porekla. Njegovi preci su najznačajnija imena u istoriji Persije. Njegov otac je bio kralj Darije I, pod kojim je Ahmenidska država dostigla svoju najveću moć i teritorijalno proširenje, sa granicama carstva do Indije. Kserksova majka, Atos, bila je ćerka Kira Velikog, koji je stvorio Persijsko carstvo, i trajalo je 200 godina nakon njegove smrti. Ime Kserks po kome je ovaj vladar danas poznat, jeste grčka verzija njegovog persijskog imena.
Kserks je nasledio svog oca, Darija I, koji je umro kada je otišao da uguši pobunu koja je izbila u Egiptu. To se dogodilo 486. godine pre nove ere.
Kserks nije bio prvorođeni sin Darija I, ali je bio prvi iz braka sa Atosom i stoga je izabran za prestolonaslednika. Darijev prvi sin, Artabazen, pokušao je da zauzme mesto svog oca, ali nije uspeo jer mu je majka bila obična žena. Ovo otvara put Kserksu I do prestola Persijskog carstva.
Pošto je postao vladar, Kserks je završio ono što je Darije započeo - ugušio pobune u Egiptu i Vavilonu. Nakon što je izvršio ovaj zadatak, on je svoje napore usmerio na pripremu još jednog velikog pohoda na Grčku kako bi ispunio nedovršenu misiju svog oca Darija I u odnosu na neprijatelja Persijanaca - Heladu.
Već pri stupanju na presto Kserksa I, njegov vojskovođa Mardonije, koji je njegov rođak, insistirao je na pohodu na Grke zbog ličnih ambicija. Nada se da će biti postavljen za vladara osvojenih zemalja. Savetnik novog vladara – Artaban, pokušava da odvrati Kserksa od ove namere, ali je Mardonije pobedio.
Pripreme za pohod na Grčku i sledeća faza grčko-persijskih ratova
Nakon što je povratio mir svom carstvu, Kserks je započeo četvorogodišnje pripreme za pohod protiv Grka. Herodot tvrdi da je Kserks doveo sa sobom 2 miliona ratnika i 4 hiljade brodova kada je stigao u Grčku. Ova brojka se smatra previsokom za antiku, a pretpostavlja se da Kserksova vojska nije brojala više od 500 hiljada, ili je čak smanjena na još manje - 300 ili 100 hiljada ljudi, ali je i ta brojka ipak najveća vojska sastavljena u tako davna vremena. Uključuje borce iz mnogih potčinjenih nacija, kao i elitne gardijske jedinice, koje su nosile naziv Besmrtnici.
480. pre Hrista, Kserks je poveo svoju ogromnu vojsku i krenuo prema Grčkoj. Deo trupa je prevezen morem, ali su vladar i deo vojske prešli Dardanele na posebno izgrađenim pontonskim mostovima i ušli u Trakiju. Štaviše, Kserks se obezbeđuje savezom sa Kartaginjanima, a neki od grčkih gradova prelaze na njegovu stranu. Na početku kampanje, Kserks I ima prednost u pogledu ljudstva i obuke.
Pohod Kserksa I u Heladu
Prva bitka između grčke i persijske vojske bila je u leto 480. pre Hrista kod Termopilskog prolaza, koji se naziva i Vrela vrata. Kserksa je dočekao mali broj grčkih branilaca, koje je predvodio kralj Sparte Leonida I.
Spartanci i Arkadijci, kojima je komandovao Leonida, uspeli su da zadrže prolaz neočekivano dugo. Jedan izdajnik među njima pokazao je Persijancima mali uski prolaz, kojim su Kserksovi vojnici izašli iza branilaca prolaza. Leonida shvata da je bitka izgubljena i spasava svoje ljude tako što ih šalje nazad u njihove domove, a ostaje mu 300 branilaca koji se bore 3 dana dok poslednji ne pogine. Ova bitka je ostala legendarna u svetskoj istoriji i danas je sinonim za herojstvo bez premca.
Nakon značajnog gubitka ljudstva od strane Persijanaca, oni nastavljaju u Atinu. Stanovnici su napustili grad i Kserks ga je spalio, zajedno sa ostalim gradovima koji su pružali otpor. Grci se utvrđuju na Peloponezu i okupljaju svoje snage, a njihova flota se nalazi u Salaminskom moreuzu.
Bitka kod Salamine - Kserks I konsultuje svoje savetnike i oni ga uveravaju da vodi pomorsku bitku. U septembru je grčka flota nanela katastrofalan poraz Persijancima. To je briljantna pobeda koja preokreće tok vojnih pohoda. Kserks se povlači da bi proveo zimu u severnoj Grčkoj.
Početkom sledeće godine, Kserks I je saznao da je u Vaviloniji izbila pobuna i vratio se u Aziju, ostavljajući svog generala Mardonija da završi ono što je započeo.
Dve vojske su se ponovo srele u bici kod Plateje iste godine, gde su se udruženim snagama pojavila dva najveća grčka grada-države, Atina i Sparta. Atinska vojska od 30.000 ljudi i 10.000 spartanskih boraca naneli su Persijancima važan poraz, a Mardonije je umro. Preostali delovi vojske Kserksa I napuštaju Grčku i time se završavaju pohodi ovog persijskog kralja u Heladu.
Nakon bitke kod Salamine, grčki gradovi-države i Persija potpisali su mirovni sporazum poznat kao Kalijev mir. Ugovor predviđa nekoliko uslova koji se pokazuju korisnim za obe strane i stoga su prihvaćeni. Helenski gradovi u Aziji dobili su svoju nezavisnu vladu. Persija se obavezuje da neće napadati nijedan grčki grad, a Atina pristaje da se neće mešati u zemlje pod persijskom vlašću. Vojska i mornarica Persije moraju napustiti Egejsko more i nikada se više ne vratiti u zemlje drevne Helade. Ni Persija nije mogla da koristi svoje trgovačke puteve u Heladi. Neuspeh Kserksove kampanje doneo je novu, značajnu vlast Grčkoj i uspostavio je kao jedinu silu u regionu.
Vladavina Kserksa I nakon neuspeha pohoda na Grčku.
Izgradnja
Vraćajući se kući, Kserks I se usredsredio na izgradnju impozantnijih spomenika od njegovog oca. Kraljevska riznica je iscrpljena za grandiozne gradnje.
Vladar je gradio puteve širom carstva, od kojih je najpoznatiji bio Kraljevski put, koji je prenosio poruke. Takođe je proširio gradove Suzu i Persepolj.
Kralj takođe započinje izgradnju velike palate, bez obzira što je ona od Darija I još uvek netaknuta. Kserks je dizajnirao novu konstrukciju da zablista sa Dvoranom od stotinu stubova. Ispostavilo se da su ove konstrukcije preskupe, pa je povećao poreze među stanovništvom da bi prikupio sredstva. Sve to dovodi do destabilizacije i gladi.
Vladari (upravnici) teritorija su počeli da se bune, pojavilo se nezadovoljstvo među aristokratijom, jer je Kserks planirao reforme zbog korupcije u administraciji i počeo da postavlja svoje poverljive službenike.
U pogledu religije, Kserks je pokušao da pojača uticaj zoroastrizma potiskivanjem kultova domorodaca i prigrađivanjem velikih bogatstava egipatskih i vavilonskih hramova. Ovo dodatno jača raspoloženje protiv njega.
Smrt Kserksa I i nasledstvo carstva. Ocena Kserksovove vladavine
Kserks I se oženio princezom Amestris, koja mu je rodila četiri sina i dve ćerke. Njegov prvorođeni sin i prestolonaslednik zove se Darije, ostali sinovi su Histasp, Artakserks I, Ahemen, a kćeri Amitida i Rodoguna.
Rezultat nezadovoljstva protiv vladara bila je dvorska zavera, koju su vodili Kserksov šef straže Artaban i evnuh Aspamiter. Godine 465. pre Hrista Artaban je ubio Kserksa i prestolonaslednika Darija, a Kserksov sin Artakserks I je ubio Artabana, zauzeo presto njegovog oca i završio svoje grandiozne građevinske planove.
Grčka propagandna mašina koja prikazuje Kserksa I kao beskrupuloznog i pohlepnog vladara koji je bio nesposoban kao general stvorila je sliku o Kserksu kao tiraninu i megalomanu. U stvari, proveo je svoje poslednje godine u apatiji, nesposoban da se odupre dvorskim intrigama nakon što je njegovo životno delo završilo neuspehom.
