Teokratska arapsko-muslimanska država, nastala kao rezultat arapskih osvajanja u periodu od VII do IX veka, a na čelu sa kalifima, u istorijskim hronikama naziva se Arapski kalifat.
Postoji niz preduslova za njeno stvaranje, koji takođe doprinose razvoju ogromnog carstva koje je arapska država postala u narednim vekovima.
Arapska plemena pre kalifata
Arapska plemena su naseljavala veliko Arapsko poluostrvo, površine od preko 3 miliona kvadratnih kilometara zemlje. Zemlja je prvenstveno bila suva stepa, pustinja i polupustinja, a to je uticalo na živote ljudi koji su živeli u ovoj sredini.
U pustinjama su postojale oaze pretvorene u centre aktivnog života. Postojale su i druge oblasti sa povoljnim uslovima za razvoj poljoprivrede i stočarstva. Tu su se gajile poljoprivredne kulture. Ovo je bila oblast jemenske provincije sa velikim rezervama vode. Tu je počela zanatska proizvodnja, razvila se i trgovina.
Međutim, veći deo poluostrva su bile sušne pustinje i polupustinje u kojima su živeli nomadi koji su se bavili stočarstvom. Takođe su se preživljavali napadajući karavane koji su prevozili robu preko Arapskog poluostrva, koje se pokazalo kao važno čvorište jer su kroz njega prolazili svetski trgovački putevi koji povezuju istočnu Afriku i Indiju i Malu Aziju.
Etnički, Arapi su bili podeljeni na severnoarapska i južnoarapska plemena. Uoči ujedinjenja svih Arapa u jednoj državi, severna plemena su i dalje vodila nomadski život.
Pre ujedinjenja, pojedina plemena su bila rastrzana svađama i sukobima. Ujedinjenje je bilo diktirano iz 2 glavna razloga, jedan se odnosio na interese aristokratije u nastajanju, a drugi na borbu za odbranu nezavisnosti arapske zajednice od stranih osvajača.
Uspostavljanje arapskog kalifata
Procesi ujedinjenja počeli su u Meki, Medini i Taifu, koji su bili centri zanatskih i trgovačkih aktivnosti. Muhamed ibn Abdalah je odigrao odlučujuću ulogu za ujedinjenje. Godine 610, već sa skoro 40 godina, propovedao je novu religiju zvanu islam. On se proglasio Božjim prorokom Alaha i propovedao je u njegovo ime.
Njegovi sledbenici su se zvali muslimani. Stanovnici Meke, gradu u kojem je živeo Muhamed, bili su neprijateljski raspoloženi prema njemu, što ga je nateralo da 622. emigrira u Medinu. Seoba se smatra početkom muslimanskog kalendara. Godine 630. muslimani su zauzeli Meku i time je stavljen početak arapske države.
Posle Muhamedove smrti, vlast nad Arapima je bila u rukama kalifa, od kojih su prvi bili njegovi saputnici i smatrani su naslednicima proroka Muhameda. U njihovim rukama je bila državna i verska vlast. Državna zajednica se zvala kalifat.
Religijski, islam je svuda prevladao i postao dominantna religija u kalifatu
Vlada u arapskom kalifatu
Skoro 30 godina nakon Muhameda vladala 4 kalifa: Abu Bakr, Omar, Osman i Ali.
Abu Bakr je poznatiji po gušenju pobuna u mnogim oblastima Arabije, a Omar po osvajanju Sirije, Palestine, Egipta i Irana.
Arapi su pobedili i trupe Vizantije, iscrpljene ratovima sa Persijancima, koje je takođe pokorio kalifat.
Pod kalifom Osmanom Arapi su osvojili severnu Afriku i stigli do Kartagine. Iran je takođe bio potpuno preuzet.
Jermenija i Gruzija su takođe postale vazalne teritorije kalifata, pa su tako Arapi postali susedi Hazara.
Na ogromnoj osvojenoj teritoriji, arapski kalifat održavao je toleranciju prema stranim religijama, a oblici eksploatacije prema lokalnom stanovništvu bili su potpuno tolerantni. Stoga ih je stanovništvo na osvojenim teritorijama prihvatilo bez većeg otpora.
Velike mase Arapa su se naselile na ovim teritorijama i nametnule arapski način života. U Iraku i Siriji ovaj proces je bio relativno miran, ali u Egiptu i Zakavkazju, gde je lokalno stanovništvo bilo na višem stepenu razvoja, imigranti su se stopili sa lokalnim stanovništvom.
Dinastije u arapskom kalifatu
Omaidi
Unutrašnje protivrečnosti u kalifatu su rasle kao rezultat korupcije, pa je kalif Osman ubijen u pobuni, a Ali je zauzeo njegovo mesto. Međutim, guverner u Siriji - Muavij je podigao ustanak i proglasio se kalifom. Pošto je poticao iz porodice Omai, dinastija koju je osnovao ostala je poznata kao Omaidi. Vladali su oko 90 godina.
Omajadi su osvojili zemlje u severnoj Africi i Pirinejima. Pokušali su da zauzmu i Carigrad, ali ih je zaustavio bugarski vladar Tervel.
Godine 732. Majordom Šarl Martel ih je porazio kod Poatjea i time okončao njihove pokušaje da osvoje Evropu.
U Aziji, međutim, Arapi su osvojili Avganistan i stigli do severozapadne Indije. Kalifat je obuhvatao zemlje od Atlantskog okeana do Indije i Kine.
Godine 747. izbio je ustanak Abu Muslima, bivšeg roba, kojeg su podržavali ljudi nezadovoljni vladavinom Omaida iz različitih slojeva društva. Pokret protiv vladara predvodila je nova dinastija, dinastija Abasida, potomaka strica proroka Muhameda.
Vladavina dinastije Abasida
Dinastija Abasida počela je da vlada kalifatom od 750. do 1258. godine.
Privredni život pod njihovom vlašću se razvijao, ali je veliki broj teritorija izgubljen. Pojačalo se feudalno ugnjetavanje, produbila se klasna nejednakost, pogoršao se položaj siromašnih. To je dovelo do izbijanja brojnih ustanaka koji su potkopali temelje države.
Arapski kalifat je propao sredinom 11. veka, kada su ga napali strani osvajači. Turci Seldžuci su zauzeli Bagdadski kalifat. Stvarni kraj je došao 1258. godine, kada je poslednji kalif Mutaslim završio vladavinu odsecanjem njegove glave.
Arapsko kulturno nasleđe
Kultura koju su ostavili Arapi bila je izuzetno bogata, složena i kontradiktorna. Iako se naziva arapskom, stvorili su ga različiti narodi koji su bili deo kalifata.
Kulturni centri su bili Basra, Bagdad, Damask, Kairo, Kordova i drugi. Arapi su razvili matematiku, fiziku, izmislili brojeve.
Medicina je takođe dobila snažan podsticaj zahvaljujući arapskim lekarima. Avicena je ostavio svoje ime kao eminentni lekar.
Književna dela, filozofska misao imaju svoje uzore u licu Arapa. Oni su uticali na evropsku renesansu.
Ličnost ere arapskog zlatnog doba
Peti kalif iz dinastije Abisida, Harun al-Rašid vladao je Bagdadskim kalifatom od 786. do 809. godine. Pod njim je država dostigla ekonomski i kulturni procvat, a vladar se proslavio svojom pravdom. Ovaj vladar je lik iz Šeherezadinih priča.
Kalif je osnovao biblioteku i univerzitet u Bagdadu i uspostavio dobre odnose sa Karlom Velikim. Pokloni evropskom vladaru uključivali su skupe tkanine, parfeme, vodeni sat, šah od slonovače. To su bili predmeti nepoznati Francima, koji su učili iz dostignuća arapskih majstora. Vernici su dobili slobodan pristup Božjem grobu zahvaljujući dobrim odnosima između dva vladara.
