Svetska istorija poznaje mnoga značajna carstva nastala u antici, a među njima se posebno sjajno ističe Persijsko carstvo. Nastanak imperije bio je grandiozan politički projekat, jedne od najvećih država poznatih istoriji. Zadivljuje i obimom svoje graditeljske misli, kao i osvajačkim uspesima. Imperija koja uspeva na svim frontovima. I to je čini značajnim i velikim za svoje vreme.
Ime carstva, Persija, potiče od Persis, što je na starogrčkom naziv oblasti Fars, gde su živela plemena koja su kasnije stvorila ovo moćno carstvo. Današnja država Iran je naslednik slavne imperije i plemena, koja su naseljavala ovu teritoriju.
Najdrevnije stanovništvo Persije i doba pre dinastija koje su vladale Persijskim carstvom
Najstariji tragovi ljudskog prisustva u zemljama Persijskog carstva datiraju iz 6 hiljada godina pre nove ere. Ovi praistorijski stanovnici zemalja u planinskim delovima Zagrosa bili su stočari i zemljoradnici koji su uzgajali pšenicu i ječam. Pronađeni su ostaci njihovih posuda za hranu sa raznim motivima.
Prvo, Persijanci i Međani su se naselili u ovim zemljama. Oni su nomadi koji su migrirali u današnji Iran iz Azije između 1500. i 800. godine pre nove ere.
Kasnije su počeli da grade utvrđena naselja. Njihov prvi grad bio je Sialk, čija izgradnja datira iz 3900. godine pre nove ere. Veruje se da su Persijanci jedni od prvih farmera koji su otkrili proces fermentacije i počeli da proizvode vino.
Što se tiče njihovih verskih uverenja, prvi koherentni verski sistem za njih bio je zoroastrizam. Kasnije su ušle i druge religije poput islama, hrišćanstva i judaizma, ali su stari Persijanci ispovedali ideje Zoroastra, koje je ovaj propovednik i prorok formirao 1000. godine pre nove ere.
Uspostavljanje Persijskog carstva
Persijsko carstvo je praktično bila vladavina raznih dinastija koje su sukcesivno vladale Persijom.
Mitološki osnivač dinastije Ahemenida bio je Ahemen, koji je vladao od 705. do 675. pre Hrista. Veliki vladari Persije pripadaju ovoj dinastičkoj liniji.
Ahemen je mitska figura jer se veruje da je sin starogrčkog heroja Perseja, poznatog iz mitologije po ubistvu mitskog čudovišta Gorgone Meduze. On daje ime celoj persijskoj naciji. Legende kažu da je Ahemena podigao orao. Godine 701. Ahemen je predvodio seobu Persijanaca u Persepolj.
Herodot priča da su Persijanci u početku bili podeljen narod i da su zavisili od svojih suseda Međana. Početkom 6. veka pre nove ere, kralj Kir, koga je dinastija Ahemenida nazvala Velikim, ujedinio je persijska plemena. On je slomio kraljevstvo Međe i predvodio pobedonosnu persijsku ekspanziju. Kir Veliki je osvojio Vavilon, Siriju i Palestinu, Lidijsko kraljevstvo u Maloj Aziji, kao i tamošnje grčke polise. Kirova osvajačka politika proširila je granice Persijskog carstva do te mere da je cela Mala Azija postala deo carstva.
Moćni osnivač Persijskog carstva Kir Veliki poginuo je u borbi sa masagetskom kraljicom Tomiris. To se dogodilo 529. pre Hrista, nakon što je Kir napao zemlje Masageta.
Posle Kira Velikog, njegov sin Kambiz II je zauzeo njegovo mesto i nastavio svoja osvajanja. Uspeo je da osvoji Egipat i pokušao je da osvoji zemlje na jugu, ali nije uspeo. Na povratku u Persiju ubili su ga zaverenici iz krugova palate.
Haos koji je nastao stavljen je pod kontrolu dolaskom na vlast Darija I. On nastavlja da gradi na onome što je izgradio Kir Veliki i brzo podiže carstvo na noge. Darijeva vladavina je bila vrhunac za Persijsko carstvo. On je vodio ratove sa Grcima zbog pobune grčkih polisa pod persijskom vlašću u Joniji. Ustanak je brutalno ugušen 499. pre Hrista i to je navelo Darija I da sa svojom vojskom uđe u Trakiju.
Prva faza rata počela je Maratonskom bitkom u kojoj su pobedili Grci. Darije nije uspeo da osvoji Grčku u prvoj fazi grčko-persijskih ratova i ovaj zadatak je prepušten njegovom sinu Kserksu I. Ali uprkos ovom vojnom neuspehu, Darije je doveo Persijsko carstvo do njegovog zlatnog doba. Izveo je uspešne administrativne reforme i nametnuo zoroastrizam kao religiju Persijanaca.
Darijev sin, Kserks I, posvetio je celu svoju vladavinu ideji osvajanja Grčke. Spremao se 4 godine za rat sa Grcima i krenuo je sa ogromnom vojskom u pohod. U početku su okolnosti bile potpuno na njegovoj strani, imao je brojniju vojsku, odlične sposobnosti kao napadača, ogromnu flotu, ali zbog pogrešnih odluka samog vladara, njegova vojska je u nekoliko odlučujućih bitaka poražena i konačno uništena. skoro potpuno. Kserks je morao da pobegne iz Grčke.
Mirovnim ugovorom koji je potpisan između Persijskog carstva i Grčke potvrđena je grčka dominacija na tom području, a car Persije pokušao je da ostavi značajan trag u istoriji kroz velike građevinske projekte, započevši izgradnju velike nove palate. To dovodi do povećanja poreza i gladi stanovništva. Konačno, i njega su ubili zaverenici, zajedno sa prestolonaslednikom.
Cela dinastija Ahemenida je potpuno propala. Makedonski vladar Aleksandar Veliki ga je srušio za manje od 10 godina u svojim pobedničkim pohodima za osvajanje novih zemalja.
Dinastija Seleukida
Aleksandar Makedonski, a pre toga njegov otac Filip Makedonski iskoristio je slabljenje Persijskog carstva. Aleksandar je sa svojom vojskom ušao u Lidiju, Fenikiju i Egipat 334. godine i porazio vojsku persijskog kralja Darija III. Poslednji persijski otpor bio je do kraljevske palate u drevnoj prestonici Persepolju.
Nekoliko vekova Persijsko carstvo je potpalo pod grčki kulturni uticaj, iako je Aleksandar zadržao sjaj Persije i sam je usvojio i nametnuo redove u dvorskom životu Persijanaca i u svom carstvu.
Nakon rane smrti Aleksandra Velikog, jedan od njegovih generala, Seleuk I Nikator, preuzeo je kontrolu nad ovim zemljama od Aleksandrovog carstva, koje je uključivalo Persijsko kraljevstvo. Ovo je početak vladavine nove dinastije - Seleukida.
Seleuk I je ubijen pre osvajanja Grčke i Makedonije. Grčka kolonizacija je ojačala uticaj helenske kulture. Trgovina sa Kinom, započeta pod Ahemenidima, porasla je pod Seleukidima, i sa njom je budizam ušao kao religija u Persiju, dok je zoroastrizam pomerio svoj uticaj u zapadnom pravcu. Seleukidsko kraljevstvo je zauzvrat propalo i zamenili su ga Partsko kraljevstvo i Rimsko carstvo.
Partsko kraljevstvo
Partsko kraljevstvo je dominiralo teritorijama Persijskog carstva oko 5 vekova, do početka 3. veka. Njime je vladala dinastija Arsakida, još jedan vladar koji je predvodio nomadsko partsko pleme koje je osvojilo delove Seleukidskog kraljevstva. Parti su postepeno širili svoje vlasti i proširili se na većinu zemalja Persijskog carstva.
Godine 224. Partsko kraljevstvo je zamenilo Sasanidsko carstvo. Sasanidsko carstvo se naziva i Drugo persijsko carstvo. Postojala je od 3. do 7. veka.
Osnivač dinastije bio je Sasan, koji je vladao Farsom kao vazal Partskog kraljevstva. Glavni grad Sasanidskog carstva nalazi se u blizini stare persijske prestonice Persepolisa.
Vladavina dinastije Sasanida smatra se procvatom drevnih persijskih zemalja. Bili su pristalice zoroastrizma i učinili ga državnom religijom, pokazujući versku toleranciju, kao i njihovi prethodnici.
Sasanidsko kraljevstvo je vodilo neprekidne ratove sa Rimom, koji su iscrpljivali snagu države i osvojio ga je Arapski kalifat. Poslednji sasanidski kralj je ubijen 651. Posle Sasanida, Persijsko carstvo je konačno propalo.
Nasleđe Persije čovečanstvu
Persija je bila carstvo osvajača, ali je u isto vreme bila i jedna od slavnih i filantropskih civilizacija antike, koliko god ova kombinacija izgledala neverovatno. Preostali artefakti pokazuju da su se u Persijskom carstvu ljudi iz različitih mesta okupljali da žive u miru.
Drevna prestonica Persijanaca, Persepolis, bila je kosmopolitsko mesto u doba varvarstva. A Kir Veliki je poznat među pokorenim narodima jer poštuje njihove jezike i dozvoljava im da praktikuju svoju religiju. Kir Veliki proglasio je Povelju o ljudskim pravima još u ta najstarija vremena.
